در کودکان هنگامیکه دندان شیری زودتر از موعد می‌افتد یا زمانی که لازم است دندان شیری به دلایلی چون پوسیدگی یا ضربه خوردن پیش از موعد کشیده شود، کودک ممکن است به فضانگهدارنده نیاز پیدا کند. در این صورت دانستن مزایای استفاده از فضانگهدارنده برای مراقبت و کمک به سلامتی دهان و دندان‌های کودک بسیار اهمیت دارد.
فضانگهدارنده (فضانگهدار) وسیله‌ای برای باز نگهداشتن فضای خالی بین دندان‌‌ها است و کمک می‌کند تا دندان دائمی در محل خود به شکل مناسب رویش نماید. در مواردی که استفاده از فضانگهدارنده ضرورت دارد، عدم بکارگیری آن موجب افزایش نیاز کودک به درمان ارتودنسی در آینده خواهد شد.
فضانگهدارنده چیست
دندان‌های شیری در رشد و استحکام دندان‌های دائمی، استخوان فک و ماهیچه‌های دهان اهمیت بسیاری دارند. آنها کمک می‌کنند تا بعد از افتادن، دندان دائمی زیرین در محل خود قرار گیرد.
اکثر دندان‌های دائمی از دندان‌های شیری بزرگتر هستند و تعداد آنها نیز بیشتر است. دندان‌های شیری به صورت طبیعی بهترین عامل برای حفظ فضای مورد نیاز جهت رویش دندان‌های دائمی است. هر چند اگر به دلایل مختلف پیش از موعد بیافتد، اغلب نیاز است تا فضای خالی ایجاد شده بین دو دندان کناری آن حفظ شود تا از کج شدن دندان‌های مجاور جلوگیری شود.
هنگامیکه یک دندان شیری زودتر از موعد می‌افتد، اگر فضای خالی ایجاد شده بین دو دندان به درستی حفظ نشود، ممکن است دندان‌های دو طرف آن شروع به حرکت به سمت داخل فضای خالی نمایند. در این صورت فضای کافی برای رویش دندان دائمی زیرین در آن محل وجود نخواهد داشت و باعث انحراف و کج شدن دندان دائمی می‌شود.
فضانگهدارنده یک وسیله مخصوص از جنس فلز (استیل ضد زنگ) یا آکریل (نوعی پلاستیک) است که توسط دندانپزشک یا ارتودنتیست به صورت اختصاصی برای فرد مورد نظر ساخته می‌شود. این وسیله میتواند به صورت ثابت در دهان کار گذاشته می‌شود. نوع متحرک آن نیز وجود دارد که درصورت لزوم میتواند مورد استفاده قرار گیرد.
هدف اصلی این وسیله باز نگهداشتن فضای خالی بین دو دندان است تا دندان دائمی زیرین بتواند در محل صحیح خود جوانه زده و رویش نماید.
بسته به سن کودک و محل قرار گرفتن فضانگهدارنده در دهان کودک، ممکن است از نوع ثابت یا متحرک آن استفاده شود.
همه کودکانی که دندان شیری خود را زودتر از موعد از دست می‌دهند لزوما به فضانگهدارنده نیاز ندارند. برای تشخیص این موضوع لازم است به یک دندانپزشک متخصص کودکان یا یک متخصص ارتودنسی مراجعه نموده و معاینات لازم انجام شود.
انواع فضانگهدارنده
در مجموع دو نوع فضانگهدارنده مورد استفاده برای کودکان وجود دارد:
فضانگهدارنده ثابت
این نوع فضانگهدارنده در دهان به صورت ثابت کار گذاشته و چسبانده می‌شود. برای کودکان با سن کم این نوع فضانگهدارنده مناسب تر است. زیرا کمتر احتمال دارد که بشکند یا توسط کودک از دهان خارج شود.
فضانگهدارنده ثابت در طرح‌های مختلف وجود دارد که برای نمونه از انواع آن می‌توان به بند و لوپ (band and loop)، لینگوال آرچ (lingual Arch) و دیستال شو (distal shoe) اشاره کرد.
بسته به اینکه کدام دندان شیری یا چند دندان شیری از محل خود خارج شده و موقعیت قرار گیری فضانگهدارنده در دهان، یکی از انواع ثابت فضانگهدارنده مورد استفاده قرار می‌گیرد.
فضانگهدارنده ثابت دوطرفه فک پایین
فضانگهدارنده ثابت دوطرفه فک بالا
فضانگهدارنده متحرک
این نوع فضانگهدارنده شبیه به پلاک نگهدارنده که ارتودنتیست‌ها بکار می‌برند می‌باشد و عموما از آکریل ساخته شده است. فضانگهدارنده متحرک به راحتی میتواند توسط فرد از دهان خارج شده و مجدد در دهان قرار داده شود.
این نوع فضانگهدارنده برای کودکان با سن بالاتر مناسب تر است زیرا نیازمند مراقبت و نگهداری ویژه از آن است و این کار معمولا از عهده کودکان با سن پایین برنمی‌آید. همچنین کودک توان این را دارد که فضانگهدارنده را در محل صحیح خود داخل دهان قرار دهد.
فضانگهدارنده متحرک
آیا همیشه به فضانگهدارنده نیاز است؟
از دست دادن زودهنگام دندان شیری همیشه باعث نمی‌شود تا نیازمند بکارگیری فضانگهدارنده شوید. اگر یکی از چهار دندان قدامی شیری فک بالا زودتر بیافتد، فضای خالی خود به خود باز باقی می‌ماند تا دندان دائمی در محل خود رویش نماید.و نیازی به قرار دادن فضا نگهدارنده نمی باشد.
مواردی هم وجود دارد که مدتی از افتادن دندان شیری گذشته و دندان‌های مجاور آن به سمت فضای خالی حرکت کرده‌اند. در این حالت هم امکان بازپس گیری فضا و باز نگهداشتن آن وجود دارد. در این موارد از وسیله‌ای به نام بازپس گیرنده فضا (space regainer) استفاده می‌شود. این وسیله مشابه فضانگهدارنده ثابت است با این تفاوت که با بکارگیری فنر مابین فضای خالی بین دو دندان، باعث رانده شدن و دور شدن دندان‌های مجاور از هم و باز شدن فضای خالی بین آن می‌شود.
بازپس گیرنده فضا
فضانگهدارنده چه مدت باید در دهان باقی بماند؟
مدت زمان باقی ماندن فضانگهدارنده در دهان کودک کاملا به سن او بستگی دارد. معمولا هنگامی که دندان دائمی شروع به جوانه زدن در دهان کودک می‌کند، فضانگهدارنده را از دهان کودک خارج می‌کنند. در بسیاری از موارد نیز در صورتی که دندان‌های مجاور فضای خالی بیافتد، فضانگهدارنده را خارج می‌کنند.
دندانپزشک متخصص کودکان یا ارتودنتیست با انجام معاینات لازم میتواند زمان لازم برای خارج کردن فضانگهدارنده را تشخیص دهد.
چگونه باید از فضانگهدارنده مراقبت شود
پس از اینکه فضانگهدارنده توسط ارتودنتسیت یا دندانپزشک متخصص کودکان ساخته شد و در دهان کودک قرار داده شد، ممکن است چند روز طول بکشد تا کودک به آن عادت کند. در روزهای اول کودک ممکن است نسبت به فضانگهدارنده احساس ناخوشایندی داشته باشد اما بعد از چند روز به آن عادت می‌کند.
دندانپزشک باید در خصوص نحوه تمیز کردن فضانگهدارنده به کودک و والدین او آموزش‌های لازم را بدهد تا بافت لثه سالم بماند و دچار پلاک دندانی نشود. دندان‌های کودک باید مرتبا مسواک زده شود تا سلامت لثه‌ها حفظ شود. در این خصوص لازم است روش صحیح مسواک زدن و استفاده از نخ دندان به کودک آموزش داده شود.
اگر فضانگهدارنده از نوع ثابت است، توصیه می‌شود از خوردن غذاهای سفت و چسبناک، جویدن آدامس یا خوردن انواع آب نبات و شیرینی جات پرهیز شود زیرا ممکن است قسمتی از غذا در لای سیم و اجزای فضانگهدارنده گیر کند.
همچنین فضانگهدارنده نباید فشار داده یا کشیده شود زیرا ممکن است باعث خم شدن یا جدا شدن آن از دندان شود. لازم است آموزش‌های لازم به کودک داده شود تا با انگشت یا زبان خود اقدام به فشار دادن، کشیدن یا تکان دادن آن نکند.
کودک باید در بازه‌های زمانی مختلف توسط متخصص دندانپزشکی کودکان یا ارتودنتیست معاینه شود تا مراحل درمان مورد بازبینی قرار گیرد. اگر شما کودک خود را هر شش ماه یکبار به دندانپزشک کودکان برای معاینه نبرید، ممکن است فضانگدارنده در دهان کودک باعث ایجاد مشکل شود. به خصوص هنگامی که کودک خوب مسواک نمی‌زند.